هارون در سال 193 هـ ق در خراسان مُرد و در همان جا دفن شد ولی فرزند خویش، «امین» را جانشین خود قرار داد و حكومت بغداد را به وی سپرد.
فاصله‌ای نشد كه امین برخلاف نظریه مشاورین خود برادرش «مأمون» را از جانشینی عزل كرد تا فرزندش موسی را جایگزین كند. این امر سبب شد مأمون به مخالفت برخیزد و در مقابل، «امین» را عزل نماید. بدین ترتیب درگیری و نزاع آغاز شد و  پس از پنج سال مأمون پیروز میدان گردید و سر برادر را برید و در شهرها و گذرگاه‌ها به نمایش گذاشت.
مأمون در سال 198 هـ ق به فكر افتاد علویان را كه بزرگترین تهدید محسوب می‌شدند از سر راه خود بردارد زیرا چهل سال بعد از حادثه عاشورا، نهضت‌های آزادی‌بخش شیعی و مبارزه آنان با ستم‌ها و تجاوزات بنی‌امیه و بنی‌عباس ادامه داشت. بنابراین مأمون می‌خواست به این مبارزه ریشه‌دار خاتمه دهد و كاری را كه همه خلفای اموی  و عباسی آرزو می‌كردند، عملی سازد.
ترفندها و انگیزه‌های شیطانی مأمون در طرح ولایتعهدی
1- تبدیل مبارزات تند و در پناه تقیه شیعیان به فعالیت‌های سیاسی با دعوت كردن امام هشتم از مدینه به خراسان و اجتماع آنان در مقرّ حكومت خویش.
2- تخطئه ادعای تشیع مبنی بر غاصبانه بودن حكومت بنی‌عباس و استفاده از امام رضا (ع) به عنوان توجیه‌گر دستگاه خلافت.
3- نظارت بیشتر بر امام رضا (ع) كه همواره كانون معارضه و مبارزه بود، توسط دستگاه‌‌های امنیتی .
4- ایجاد محدودیت برای امام رضا (ع) در تماس با مردم و گرفتن رنگ مردمی بودن از آن حضرت .
5- كسب آبرو و حیثیت برای خویش و توجیه قتل «امین» با واگذاری ولایتعهدی به علی بن موسی الرضا (ع) كه از جهت علمی و تقوا در آن روز بی‌نظیر بود.
برخورد امام رضا (ع) و شیوه‌های مبارزه
بعد از فشارهای سیاسی فراوان،‌ حضرت رضا (ع) در سال 201 هـ ق از مدینه به سوی خراسان حركت كرد اما جهت خنثی شدن نقشه‌های مأمون كارهای زیر را انجام داد كه در نتیجه، پس از یكسال و نیم مأمون كه خود را ناكام یافته بود، به طور مستقیم دست به قتل آن بزرگوار زد.
الف- حضرت رضا (ع) قبل از حركت از مدینه،‌كراهت و ناخوشایندی خویش را از این سفر اعلان كرد به طوری كه همگان می‌دانستند او را مجبور كرده‌اند و سفر به خراسان و پایتخت حاكمیت، توطئه‌ای از سوی مأمون است.
ب- با آنكه مسیر سفر آن حضرت را طوری تنظیم كردند كه حضرت به شهرهای كوفه، بصره و قم و… برخورد نكند ولی در شهرهای اهواز، نیشابور و …بیشترین استفاده را كردند. حدیث سلسلة الذهب و احادیث دیگر منقول از آن حضرت شاهد این مدّعاست. همچنین قدمگاه نیشابور و چشمه آب و … از جمله بركات سفر حضرت رضا (ع) است.
ج- هنگامی كه در مرو پیشنهاد ولایتعهدی مطرح شد، حضرت به شدّت استنكاف كرد تا وقتی كه مأمون صریحاً او را تهدید به قتل كرد لذا در همه جا شایع شد ولایتعهدی را با اصرار و فشار بر آن حضرت تحمیل كردند.
د- با همه اصرار بدین شرط ولایتعهدی را پذیرفت كه در هیچ یك از شئون حكومتی دخالت نكند و به جنگ و صلح، نصب و عزل و تدبیر امور حكومتی نپردازد. آن حضرت در طول مدّت ولایتعهدی به این شرط پایبند بود و با همه اصرار مأمون در امور حكومتی دخالت نكرد. معمّر بن خلاء نقل می‌كند كه مأمون سفارش كرد اگر ممكن است به كسانی كه از شما حرف‌شنوی دارند و منطقه را ناآرام نموده‌اند،‌چیزی بنویسید. امام (ع)‌ پاسخ دادند : طبق قرار قبلی معذورم.
هـ- آن حضرت از وضع به وجود آمده بهره‌برداری لازم را كرد كه می‌توان به مواردی از قبیل: روشن ساختن داعیه و ادعای امامت شیعه در جهان اسلام آن روز و از بین بردن حجاب تقیه در برخی امور و انجام مناظرات و احتجاجات علنی با رؤسای ادیان و مذاهب اشاره كرد.
و- گرفتن پناهندگی سیاسی و ایجاد امنیت برای موالیان مخلصی كه مدت‌ها آواره و سرگردان دیار مختلف بودند همانند دعبل خزاعی.